موسا عبدوللە

مەلولیا هشو عەقلان ، جڤاکێن نەساخو نەساخلەم ، پێویست ب نوژداریێنە ،هەروەک چاوان  یەک ژدکتورێن هشو مەژیایێن فەرەنسایێ فیلوسوفێ چەلنک “مونتسکیو”بو ، سەردەما ژیانکرنا “مونتسیکو”  جڤاکافرنسی یانەخوشبو ،ئەف نەخوشی نەخوشیەک عەقلو مێژیان بو ، هەروەک جاوان گەلێن روژهەلات نها نەخوەشیەک عەقلومەژیان هەیە،نمونە هند ژکارەکتەرێن ل مەیدانا نەشیاینە رینسیاسێ چێکەن د ئالیێ زانستا سیاسی ، زانستێن جڤاکی ، رێنسانس ب واتەیەکا (فەلسەفی) ، هند ژکارەکتەرێن مەیدانی ، هەمو پیروزی کرنەد(شەش سەنتیناندا) ، یان گەلەک بلا (دەھ )سەنتین بێن ، لەومان گەتنەگەماراخەواخوکوژیێ ، دکتورێ مێژیو عەقلان یێ جڤاکا فرنسی ، “مونتسکیو” بوکوبشێت کێشەیێن عەقلومژیێن جڤاکاخوجارە بکەت ،  تەڤلی ئەکادمیا( بورد )یا زانستی  بودوراچونافازانستا (فیزیک و ،ماتماتیک)  ،هەردیسان لێکولین کرن دبیردوزا( نیوتن)دا دەربارەی سیستەما خوەزاییدا،  یەکەم پەرتوکا وی ل سالا (1729)هات وەشاندن ب ناڤێ نامەیێن (فارسی) ، مەبەستو ئارمانج ژڤێ نامێ ئەوبون کو”مونتسیکو” وەها دفکری بیرو باوەرێن کەڤنەشوپ و ژەنگی ێن دکوچەو کولانێن فرنسیایێدا جڤاک وێرانکریە ، “مونتسکیو” بانگا وێ یەکێداکوجڤاکا فرنسی یا نەساخە ، و وەها گوت ئەزدزانم هون کەسەکێ دگەرن کوب رێیا گەشاتیا عەقلومەژیان رێیا وەیا تاری رونبکەت ، لەوران “مونتسکیو” ژجڤاکاخوراگوت دەردێ دلی وە دزانم ، و بیردانکا وەیاهزران و ناڤاندا سایکولوژیاوەهاتیە خاندن ، ئەنجام  برینێت وە هاتن دەست نیشانکرن ئێدی دورا جارەسەریێیە، “مونتیسکیو “پەرتوکاخویابناڤێ نامەیێن (فەلسەفی ) خست مەیدانا ، دهوندرێ ڤێ پەرتوکێدا توڤێ مەزنێ عەقل د مژارێن( یاسای) دناڤدا هاتن دیتن ، “مونتسیکیو” دنامەیاخودازولمالویسێ جاردانو پازدان نیشان دا و رەخنەیێن دژوار ل عەقلیەتا کەڤنەشوپ گرتن لێ ئولدارێن ئول ژبوی بەرژەوەندیێن خوبکارئینای ، ل دوف فیسولوفان بەرنەدا ، و سزایێن توند دانانە بەروانا ، هەروەک چاوان نهادا لنافا گەلێن روژهەت  یێکورەخنەیەک عەقلانی کرت دەهان تومەتێن ئەغلاقی بو چێکەن ، تەڤاهیا گەلێن روهەلاتا ناڤەراست کێشەیە هەیە بناڤێ کێشەکا عەقلو مێژیان ، بەلکە لسەر ڤێ یەکێ ، چاوان جڤاکو نەتەوا کورد بورینا سەد سالێن ژیانکرنێ ، ب ئەگەر کێشەیێن ناڤەندا بیردانکی بونە ئەگەرێ ناڤبرناخو بخووەک مژارەک (ناسیونالیستی )، ئەهاتەڤ کەلێن روژهلاتیژی دئالی بیروباوەرێن روحداپێکدادانێن مەزهبی تایێن ئولداریداخوددەن ژیانکرن ، دناڤا ڤان گەلاندا مودێرنیزمافەلسەفێ و عیلمو زانینێ نەگەهایە عەقلو مەژیان ، هەرچ یەزدان پەیامێن  ئاسیمان ب رێیا پێغومبەرا بورێکرنە داکو گەردون جڤاک و یاسایێن رومەتێن گەردون ب لوژیکا خوە بهێن پەژراندن لێ کارەکتەرێن مەیدانی ژ بیروباوەرێن خوەیێن روح تا ناڤەندا عەقل گەرایا بیرمەندێن خوە تێنەگەهانە ، لەوران جاوان جڤاکێن روژهەلات بوجیهانی تەڤاهی بون کێشە ، ئەها جڤاکو نەتەوا کورد بوگەلان و جڤاکان بون کێشە ، ژبەرکوب تەڤ خاندنو کێشانو پێڤانا تەڤ گەلێن جیهانێ جڤاک و هندژ کارکتەرێ کوردان ب نەخواندەڤان دانەنیساسین ،لەمان کارەکتەرێن جڤاکا کورد ،د هەموهێلێن ژیانێدا ، نەشیاینە دیالوکێن  عەقلان دگەل کارەکتەرێن مەیدانی یێن جیهانێ بکەن ، لەوران مادەم دیالوکێن عەقلان نەبێن پاجڤاکو جڤاکبونژی بێ ناڤەندا هزرکرنا و عەقلمەندیا نابێن جڤاک ، رامانو مەبەست ، تاکو جڤاکێن روژهەلاتی ب تایبەت ئەم وەکە جڤاکاکوردکوزێدەتر (100)سال دەربازبو لەسەرژیانکرنا جڤاکێن کولە وان جڤاکا ژکولەتیا جڤاکبوناخو کاروانێ تاکو جڤاکبوناخوبەر ب رێیێن  گەشورون مەشاندن و بون ملەتێن مودرێن دهەرهێلاژیانێدا ، تاکو جڤاکێن روژهەلاتی گەتینە گەمارا خەوا خوەکوژیێ ، سەر پشکا ڤان جڤاکانژی هند ژ کارەکتەرێن مەیدانی تاکو جڤاکبوینا مە کورداهەرفاندن  ، رەوشا هەیی د هەمو هێلێن ژیانکرنێدا گەلەک پرسا دبەرسڤینین .